دمی با خیام

علی دشتی نویسنده سرشناس ادبیات در ایران کتابی دارد به همین نام  " دمی با خیام "

آنچه در پی می آید عینا از کتاب وی چاپ انتشارات امیرکبیر در اسفند سال 1344 است.

1- خیام شاعر

شاید بیش از دو هزار کتاب و رساله و مقاله در باره خیام نوشته باشند . خیام فیلسوف و ریاضی دان موجودیست مشخص و یافتن او بواسطه ء رساله های علمی و فلسفی وی آسان ، ولی خیام شاعر هنور ناشناخته مانده ، سیمائی دارد مشوش و مغشوش زیرا وسیله تشخیص سیمای او رباعی هائی است که معلوم نیست از خیام باشد، بلکه گاهی رباعی هائیست که محققا از او نیست.برای روشن شدن مطلب کافیست به مجموعه های گوناگون رباعیات خیام نظری افکند ؛ کمترین آنها نسخهء خطی مورخ 865 هجری ، متعلق به کتابخانه اکسفورد ( بودلیان ) محتوی 158 رباعی و بیشترین آنها طربخانه است که در سال 867 تدوین شده و شامل 559 رباعی است. در مجموعه هائی متاخر رقم رباعیات از این عدد هم تجاوز میکند.

عین این اختلاف و تفاوت فاحشی که در کمیت رباعیات خیام دیده میشود ، در کیفیت نیز وجود دارد، بدین معنی که هم از حیث لفظ و شیوه ء انشاء ، هم از حیث بیان معانی و طرز اندیشه ، در این رباعی ها تخالف و تغایر محسوس و فقدان تجانس لفظی و انسجام فکری بحدیست که نمیتوان همهء آنها را مولود قریحهء شخص واحد دانست. مرحوم صادق هدایت که متوجه این امر شده است می نویسد " اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و عقیده و مسلک عوض کرده باشد قادر بگفتن چنین افکاری نیست..."

بیرون کشیدن رباعیات اصیل خیام از این بازار مکاره کار آسانی نیست ، حتی برای بیگانگان که بیش از ما به تحقیق پرداخته و در پیدا کردن خیام ولع و علاقهء زیادی نشان داده و میدهند. زیرا مبنای آنان کاوش در نسخه های خطی است و نسخه های خطی نمیتواند به تنهائی مستند قرار گیرد چه ، هم در صحت و درستی آنها مجال شک باقیست ، هم در حسن تشخیص و استواری ذوق تدوین کنندگان و هم در فهم و امانت کاتبان .

علت واضح و تردید ناپذیر این اغتشاش و این اختلاف روایات در اینستکه رباعیات خیام در زمان حیات وی گردآوری و تدوین نشده ، حتی میتوان گفت هیچگونه رباعی از وی نشر نگردیده است ، از اینرو هیچیک از معاصرین وی که بمناسبتی از او نامی برده اند ، باینکه خیام شعری گفته است ، اشاره ای نکرده اند.

عبرت انگیز و شایستهء تامل اینستکه نظامی عروضی سمرقندی ، مولف کتاب چهار مقاله که معاصر خیام بوده و در سال 506 در بلخ بخدمت وی رسیده و بهمین مناسبت در مقاله سوم حکایت 8 و 7  را باو اختصاص داده و بخود میبالد که در سال 530 بزیارت قبر وی رفته است ، اشاره ای نمیکند که خیام بیتی گفته است و با آنکه باب دوم این کتاب معتبر در فن شعر است اسمی از خیام نمیبرد.

نخستین کسی که ذکری از شاعری خیام کرده عمادالدین کاتب قزوینی است ، در کتاب معروف " خریدة-القصر " که از مستندات معتبر تاریخی راجع به شعرای کشورهای اسلامی است.